कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराचे महाद्वार पश्चिम दिशेला असून, हे मंदिर पश्चिमाभिमुख आहे. मंदिराच्या सभामंडपात प्रवेश करताच पारंपरिक मराठा शैलीतील लाकडी सुरूचे खांब आणि इस्पिदार कमानी स्पष्टपणे दिसतात. मंदिराचा विस्तार गेल्या दहा शतकांमध्ये अनेक वेळा झाला असून, यामध्ये चार मुख्य भाग आहेत. गाभारा व रंगमंडप हा सर्वात जुना भाग असून, देवीचा गाभारा याच भागात आहे. उत्तरेकडे महाकाली व दक्षिणेकडे महासरस्वती यांचे गाभारे आहेत, जे सभामंडप व महानाटमंडपाशी जोडले गेले आहेत.
हिंदू धर्मशास्त्रानुसार, मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा झाल्यानंतर मंदिरालाही पवित्रतेचा दर्जा मिळतो. यामुळे मंदिराच्या देखभालीस परवानगी असली तरी, कोणताही भाग काढून टाकणे निषिद्ध मानले जाते. त्यामुळे अनेक प्राचीन मंदिरांमध्ये विस्तार झालेला दिसतो. चैत्र पौर्णिमेला मंदिराच्या तीन शिखरांची ज्योतांनी उजळलेली रचना अवर्णनीय सौंदर्याची असते.
महालक्ष्मी मंदिराच्या भिंतींवर नर्तकी, वाद्य वाजविणाऱ्या स्त्रिया, मृदंगवादक, टाळकरी, वीणावादी, यक्ष, अप्सरा, योद्धे, व किन्नर यांची कोरीव शिल्पे आहेत. माघ शुद्ध पंचमीला सूर्यास्ताचे किरण देवीच्या मुखावर पडतील, अशी वास्तूशास्त्रीय रचना आणि कोणत्याही चुन्याविना केलेले दगडी बांधकाम मंदिराचे वैशिष्ट्य आहे. याशिवाय, मंदिराच्या आवारात शेषशायी विष्णू, गणपती, दत्तात्रेय यांची देवळे आणि काशी-मणिकर्णिका कुंडे आहेत.
महालक्ष्मी ही जागृत देवस्थान आहे. अनेक भाविकांचे नवस पूर्ण होत असल्यामुळे येथे नेहमीच गर्दी असते. पेशव्यांच्या गोपिकाबाईने नवस फेडण्यासाठी जवळपास पाव किलो सोन्याचे चार चुडे देवीला अर्पण केल्याचा उल्लेख आढळतो.
शुक्रवार आणि मंगळवार हे देवीचे दिवस मानले जातात. आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, व माघ या चारही पौर्णिमांना तसेच चैत्र वद्य प्रतिपदेला देवीची पालखी प्रदक्षिणा काढली जाते. या पालखी सोहळ्यात देवीचे चोपदार, भालदार, व पालखी भोई सहभागी होतात. पूर्वी संस्थानच्या काळात या पालखी सोहळ्यात हत्ती, घोडे वगैरे लवाजमा असे. पालखीच्या टप्प्यांवर नृत्य आणि गाण्यांचे कार्यक्रम होत.
नवरात्र काळात देवीच्या वाहनांची पूजा केली जाते. घरी देवीच्या पूजेसाठी फुलांच्या माळा, कलश, व काळ्या मातीत पेरलेले धान्य वापरले जाते. अष्टमीला देवीची नगरप्रदक्षिणा काढली जाते. नवसापोटी मंगळवार आणि शुक्रवारी देवीचा जोगवा मागण्याची प्रथा आहे. तसेच, आश्विन महिन्यात महालक्ष्मी व्रत करण्याचा रिवाज आहे. व्रतादरम्यान, काही महिलांना महालक्ष्मीचा संचार होतो, असा समज आहे. त्या भविष्यासंबंधीच्या प्रश्नांची उत्तरे देतात व इच्छापूर्तीसाठी उपाय सांगतात.
कोल्हापूरचे महालक्ष्मी मंदिर व त्यातील प्रथा-उत्सव महाराष्ट्रातील मंदिर संस्कृतीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.